نهج البیان عن کشف معانی القرآن (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیبانی |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | بنیاد دایرة المعارف اسلامی |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۳ق |
نَهْجُ البَیان عَنْ کَشْفِ مَعانِی القُرْآن تفسیر قرآن به زبان عربی اثر محمد بن حسن شیبانی دانشمند شیعی قرن هفتم هجری است. روش مفسر در این تفسیر روایی بوده و مبنا را بر اختصار و اقتصار گذاشته است. در انتساب این تفسیر به شیبانی اختلاف بوده؛ اما با این حال از منابع مهم شیعه مانند تفسیر البرهان سید هاشم بحرانی و نیز تفسیر المیزان در نقل روایت بوده است.
انتساب کتاب
در انتساب کتاب به اینکه مفسر آن شیعه بوده، شک و تردید شده است. آقا بزرگ در الذریعه می‌نویسد:
- «این کتاب نهج البیان ظاهرا با الکشف و البیان ثعلبی اشتباه شده است و اینکه برخی از علما مانند محدث نوری در دارالسلام و مستدرک الوسائل و سید حسن صدر در تأسیس الشیعه او را محمد بن حسن شیبانی و استاد شیخ مفید دانسته‌اند دچار اشتباه شده‌اند.»
- «این کتاب نهج البیان ظاهرا با الکشف و البیان ثعلبی اشتباه شده است و اینکه برخی از علما مانند محدث نوری در دارالسلام و مستدرک الوسائل و سید حسن صدر در تأسیس الشیعه او را محمد بن حسن شیبانی و استاد شیخ مفید دانسته‌اند دچار اشتباه شده‌اند.»
| | |
|
شیعی:
سنی: | |
|
| |
|
| |
در مقدمه تفسیر نیز آمده است هرگاه شیبانی به صورت مطلق بیاید منظور همان محمد بن حسن شیبانی صاحب تفسیر نهج البیان است که متأخر از شیخ مفید بوده و از او در تفسیرش نقل می‌کند و او غیر از شیبانی است که از سید مرتضی در رساله محکم و متشابه نقل می‌کند.
انگیزه تألیف
مفسر در مقدمه تفسیر، این انگیزه را از دوران جوانی می‌گوید که در او وجود داشته تا بخشی از معانی، اسباب النزول و غریب قرآن را جمع‌آوری کند و در مباحث دوستانه با علما، او را تشویق به آن نمودند تا بدین ترتیب تحقیق آن را آغاز کرد. او اقوال بسیاری از مفسران را مطالعه کرده و مشاهده نموده که اختلاف فراوانی در آن‌ها وجود داشته و سبب تحیر افراد و تباین اقوال می‌گردد و نیز منشأ اختلاف تفسیر به رأی و نظر و مذهب خود بود، منتهی در نهایت آن را به صحابی یا تابعی نسبت می‌دادند. شیبانی تصمیم می‌گیرد تفسیری بنویسد که موارد اختلاف را کنار گذاشته و مطالبی که دارای فایده‌ای برای علماء و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روایات اهلبیت را بر آن‌ها بیفزاید.
نگاهی به محتوا
کتاب دارای سه مقدمه است در مقدمه نخست مولف پاره‌ای از کلیات را در باره تفسیر بیان کرده است و به موضوعاتی که در تفسیرش به آن پرداخته اشاراتی داشته وتصریح کرده که اهلبیت(ع) اهل تقریر، هدایت، بیان وتفسیر هستند و حقیقت معانی نهاده شده در قرآن را جز پیامبر و اهل بیتش که معصوم هستند و گفتارشان برای بندگان خدا حجت است کسی نمی‌فهمد. نویسنده، همچنین روایتی را از ابن عباس نقل کرده به این مضمون که تأویل قرآن چهار قسم است یک قسمش را فقها و علما می فهمند و قسم دومش را مردمان عادی نیز درک می‌کنند و قسم سومش را آشنایان به لغت عرب می‌فهمند و قسم چهارمش را تنها خدا و پیامبر و آل‌پیامبر می‌فهمند. مقدمه دوم درباره تعداد پیامبران، کتب آسمانی، تعداد سوره‌ها، آیات، کلمات و حروف قرآن است. مقدمه سوم درباره برخی از موضوعات و محتواهای کلی قرآن و نامگذاری کلی برخی از سوره‌ها و فضیلت پاره‌ای از آیات و سوره‌هاست. نخستین فصل کتاب پس از مقدمات در باره ریشه واژه قرآن و وجه تسمیه سوره و آیه است. قرآن از ریشه «قَرَء» به معنای جمع کردن است چون قرآن جامع سوره‌ها و آیات است. سوره به معنای بخش جدا از دیگر بخش‌هاست مانند سورِ(حصار و دیوار) شهر که شهر را از غیر شهر جدا می کند. و ممکن است به معنای چیزی باشد که دارای برتری و شرافت است مانند سور بنا که منظور قسمت بالای ساختمان است. آیه به معنای علامت است چون هر آیه دارای نشانه‌ای است که نشان دهنده یک قسمت مستقل است.
مطلب پایانی کتاب تصریح بر این نکته است که معوذتین هر دو از قرآن هستند و به قرآن افزوده نشده‌اند چنان‌چه در آیه ۹ سوره حجر «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»( بى‌ترديد، ما اين قرآن را به تدريج نازل كرده‌ايم، و قطعاً نگهبان آن خواهيم بود.) آمده است. منظور از حافظ بودن خداوند، حفظ کردن از زیادی، نقصان، تغییر و تبدیل است و اجماع بر این است که قرآن کتابی عزیز و نفوذ ناپذیر و مصون از هر گونه تحریف و کم و زیاد شدن است که باطل از هیچ جهت در آن راه ندارد.
اهدای کتاب
مفسر، این اثر تفسیری کوتاه و مختصر را - که بر اساس ادب و آراء گذشتگان تدوین یافته - برای تقدیم به کتابخانه عظیم مدرسه مستنصریه بغداد در دوران خلافت المستنصر بالله عباسی (۶۴۰ - ۶۲۳) نگاشته است.
روش تفسیری
شیبانی در رویارویی با اقوال و آراء مختلف و متفاوت مفسران، آنچه را تقل کرده که اختلاف در آن کم باشد. در ضمن روایاتی از اهل بیت هم یاد کرده است. همچنین به ذکر جمله‌ای از ناسخ و منسوخ و پاره‌ای از عبادات شرعی و اسباب نزول و سخنان لغویان پرداخته است... وی بنا را بر اختصار گذارده و به تفسیر شماری از آیات نپرداخته و معتقد بوده که معنای آن‌ها از ظاهرشان شناخته می‌شود.
منابع تفسیر
شیبانی از تفسیر تبیان سود جسته و از از شیخ طوسی به احترام یاد می‌کند. وی چندان از کلبی یاد می‌کند که گمان می‌رود تفسیرش را در اختیار داشته است. از شیخ مفید، جبائی، طبری، زجاج، فراء و ابوعبیده هم اقوالی را می‌آورد. او در منابع روایی از کافی، اختصاص، معانی الاخبار، علل الشرایع، تفسیر امام حسن عسکری(ع)، تفسیر قمی و عیون الاخبار نیز بهره برده است.
تلخیص و نسخه‌ها
تلخیص این تفسیر به نام مختصر نهج البیان از محمد بن علی النقی الشیبانی و دست‌نوشته‌هایی از آن موجود است.
برخی از نسخ موجود در کتابخانه‌ها به این شرح است:
- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده حقوق تهران
- نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
- نسخه دیگر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
- نسخه‌ای در دانشکده الهیات تهران
- نسخه‌ای در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
- نسخه‌ای در کتابخانه مدرسه شهید مطهری
- نسخه‌ای خطی در دانشکده ادبیات اصفهان
- نسخه موجود در کتابخانه مرعشی نجفی در قم.
چاپ
حسین درگاهی، کار تحقیق این تفسیر را با استفاده از برخی نسخ یاد شده انجام داده و تاکنون فقط جلد اول این تفسیر که تا پایان سوره بقره است، توسط بنیاد دائرة المعارف اسلامی در تهران به سال ۱۴۱۳ق مطابق ۱۹۹۲م در چاپخانه سازمان نشر و چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۲۴، ص۴۱۵.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۵.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵و۶.
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۳-۱۰.
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۱۷-۲۰
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۲۱-۲۴
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۱، ص۲۵.
- ↑ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، نشر الهادی، ج۵، ص۴۴۳.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۵و۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۷۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۷۶.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۹.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۷۶.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ص۹و۱۰.
- ↑ سوره فصلت آیات ۴۱و۴۲ ...وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ* لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ ۖ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ. ترجمه: این کتاب به حقیقت صاحب عزت (و معجز بزرگ) است. از پيش روى آن و از پشت سرش باطل به سويش نمى‌آيد؛ وحى [نامه]اى است از حكيمى ستوده[صفات].
منابع
- شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.